PaardEnWoorden: Slimme Hans, een paard waar je op kon rekenen

Kan een paard rekenen? Sterker nog, kun je een paard de elementaire beginselen van wiskunde bijbrengen? Wilhelm von Osten, een Duits wiskundeleraar, dacht van wel. Hij probeerde het met zijn Arabier Hans. En met succes, zo leek het.

Wilhelm von Osten (1838-1909) meende dat dieren intelligenter waren dan doorgaans werd gedacht. Ze zouden alles kunnen leren, als ze maar les kregen. Von Osten nam de proef op de som en probeerde zijn hengst Hans wiskunde te leren. Met eindeloos geduld trainde hij het dier en het resultaat was verbluffend. Door met zijn voet te stampen kon Hans alle getallen van een tot tien aangeven en eenvoudige rekensommetjes correct beantwoorden. Bovendien gaf Hans antwoord op eenvoudige ja/neevragen door met zijn hoofd te knikken of te schudden. Dit sterkte Von Osten in zijn overtuiging en hij werkte gestaag verder. Na twee jaar loste Hans ook ingewikkelde delingen op en kon hij vierkantswortels berekenen.

(Vierkants)wortel
Von Osten wilde zijn wonderpaard delen met de wereld en 'Kluger Hans', oftewel Slimme Hans, maakte een tournee door Duitsland. Wilhelm von Osten en Slimme Hans gaven gratis voorstellingen en de belangstelling was enorm. Voor ieder goed antwoord kreeg Hans een beloning en het was opmerkelijk hoeveel vragen hij correct beantwoordde.

Nieuws reist snel, zelfs in die tijd. In 1904 was Hans zo beroemd dat de New York Times het verhaal van het wonderpaard op de voorpagina plaatste. Maar hoe kon dit? Was het niet de zoveelste vorm van boerenbedrog? Was het echt mogelijk dat een paard kon rekenen?

Het Duitse ministerie van Onderwijs wilde een antwoord op die vragen. Een wetenschappelijk onderbouwd antwoord, wel te verstaan. Met steun van niemand minder dan de Duitse keizer zelf werd er een raad opgericht die de verrichtingen van Hans moest bestuderen. In die dertienkoppige raad zaten een psycholoog, een paardentrainer, onderwijzers en dierwetenschappers, maar ook een paardenafrichter, een circuseigenaar en een goochelaar die moesten kijken of Von Osten geen bedrog pleegde. Hans doorstond de proeven met glans. Een paard waar je op kon rekenen.

De proef op de som
Was hiermee de kous af? Niet helemaal. De psycholoog Oskar Pfungst kwam met een paar ideeën die hij wilde testen. Hij zette Hans in een ruimte zonder publiek. Eerst mocht Von Osten zijn vragen stellen, daarna anderen. Hans antwoordde braaf en zonder mankeren. Maar als de vragensteller buiten het blikveld van Hans stond, ging het mis. Hans had dus een goed zicht op de vragensteller nodig. Ook ontdekte Pfungst dat Hans de vraag niet kon beantwoorden als de vragensteller het antwoord zelf niet wist.

Pfungst besloot dat hij niet Hans moest observeren, maar de vragensteller. En daarmee ontdekte hij iets bijzonders. Bij alle vragenstellers, inclusief Von Osten, was een minieme uitdrukking van spanning waar te nemen in gelaat of lichaamshouding op het moment dat zij de vraag stelden. Zodra Hans het juiste aantal stampen had gegeven met zijn voet, verdween dat. En Hans, die slim was op een heel andere manier dan Von Osten had aangenomen, pikte die subtiele veranderingen op. Zo wist hij precies wanneer hij moest stoppen met stampen.

De uitkomst
Goed nieuws voor psycholoog Pfungst. Hij had ontdekt dat paarden gevoelig zijn voor zeer subtiele veranderingen in de lichaamstaal en gelaatsuitdrukking van mensen. Het Slimmehanseffect was geboren en wordt tot op de dag van vandaag gebruikt om situaties te beschrijven waarbij een psycholoog of onderzoeker onbewust mensen beïnvloedt door zijn of haar gezichtsuitdrukking of lichaamstaal.

Minder goed nieuws voor Von Osten. Hij weigerde te aanvaarden dat zijn paard niet kon rekenen en bleef verbeten experimenteren. Von Osten overleed in 1909 na een lang ziekbed.

En Hans? Hans bleef bij Von Osten tot deze stierf, hoewel het dier tijdens die laatste periode niet meer tot zijn beschikking had dan een klein binnenplaatsje en een krappe stal. Hij had een tekort aan beweging en hoefproblemen op de koop toe. En dat voor een paard als Hans, dat misschien niet kon rekenen, maar beslist meer zag dan de meesten.

(HorsUs Redactie)